Sa pagitan ng dilim at liwanag

Sa pagitan ng dilim at liwanag, ginagagap ng kanyang kamalayan ang alibughang anak. Unti-unting ginagapang ng lamig ang kalamnan ng matanda. Kumukubabaw na ang kamanhiran sa kanyang animo pinanawan nang dugong mukha't katawan.

"wag niyong hayaang ipikit ni nanang ang kanyang mga mata", ang hindi magkamayaw na Mersing sa kakapahid ng mainit na tubig sa matanda.
"kagatin mo yong hinlalaki ni Nanang!", ang natatarantang utos sa akin ni Mersing.

Sa silid na yon tila nagsaklob ang unos ng kalungkutan at karagatan ng pangungulila. Katatapos lang bumagyo't bumaha noon at hanggang bukung-bukong pa ang lan-ak (putik-baha) na iniwan ng baha. Napakalungkot ng paligid. Ang mga halamanan sa paligid ay nagsihapay. Bumuwal ang puno ng santol. Nagsilaglagan ang mga bunga ng aratelis. Ayaw tumilaok ang mga tandang at inahin. Ang mga dayami ay nagsikalat sa mga damuhang iwinasiwas at ikinulapol ng mapagbandong tubig-baha. Nalagas ang mga dahon ng dalawang mayabong na puno ng akasya. Walang sumisilip na kahit silahis at sinag ng araw kahit tapos na ang unos, anupat ni kahit isang ibon ay walang nangahas pumagaspas sa himpapawid.. Ang bigla-biglaang bugso ng hangin ay parang humuhudyat ng lalong pag-alon ng dagat-dagatang kalungkutan at pangungulila upang isagisag ang madilim na pakikiramay sa maiiwanan ng nag-aagaw-buhay.

Napatingin ako sa animong wala na sa katinuang mukha ng matanda. Naiyak ako. Parang gusto niyang sabihing ayaw na muna niyang pumanaw. Kumikibot-kibot ang kanyang mga labi na parang may sinasabi.

"oo Nanang, lumaban kayo!", ang sabi ni Mersing, "makikita niyo pa si Esting".

Waring nabuhayan ng pandama ang naghihingalo nang marinig ang ngalan ng pinalaki niyang bata. Oo nga pala, si Esting. Ang batang basta nalang umalis upang hanapin ang kapalaran sa Maynila at iniwan ang matanda at kahit minsan ay hindi na nagbalik man lamang at sumilip.

"lagi niyo akong pinakukuha ng damo para sa mga baka at kalabaw eh ayaw ko nga ng tarbahong-bukid!", ang nauulinigan ko pang reklamo ni Esting sa matanda noon.

Kung alam ko lang kung saan makikita ang batang yon ngayon lumipad na ako. Naluluoy ako sa aking nakikita. Nalalanta ang aking pandama. Nagsusumigaw ang aking budhi. Bakit kailangan kong makakita ng ganitong eksena. Hindi ba sapat na makita ko lagi si nanang Saring na umiiyak kada hapon sa batalan? Bawat lugar at gawain niya sa araw-araw ay inuulan ng kanyang luha. Minahal niya ang batang iyon kahit alam niyang ipinahiram lang siya ng tadhana. Naunang pumanaw ang asawa niyang napagkaitan ding iwanan siya ng isang giliw na anak. Si Esting ang batang giniliw at gumiliw din sa kanilang katandaan.

"nanang Sarinngg!!!, ang palahaw na ni Mersing.

Muli kong hinagisan ng tingin ang matanda. Magkabilang luha ang pumatak sa mga mata nitong ayaw pa sana niyang ipikit. Alam ko ang nais ni nana Saring. Subalit kahit sa huling sandali ay hindi niya nasilayang-muli ang kanilang giniliw na Esting.

Napatalilis ako sa likod-bahay. Nasaktan ako. Hindi ako kaanak, subalit tila nasalo ko ang lungkot na yon na naiwanan. Waring naiwan din akong lumalangoy sa karagatan ng kalungkutan. Mula sa kawayanan paparating si lola ko Edang. Agad ko siyang sinalubong at niyakap.

Bundok Banahaw: Unang Engkwentro

”halika muna tsong laro ka?”, ang pagyaya ni Jhun kay Rene upang sumubok lumaro sa Computer game na Counter Strike.

”oks lang ako dre, maya maya batsi na ako”, ang iling ni Rene sa kaklase na siyang may ari ng computer shop na kanyang pinaglilingkuran.

Hinitit ni Jhun ang panghuling yosi at sumenyas kay Rene at akma na itong tatayo upang lumabas sa kuwartong iyon na pulos putukan at pagsabog ang maririnig na sinasapawan pa ng mga malulutong na pagmumura ng manlalaro.

”ganito lang buhay dito dre..”, sabay akbay ni Jhun sa kaibigan. ”..maghapon ako sa labas, sasaglit dito sa shop upang kunin ang sales..tapos uuwi sa bahay at makikipagtalik kay misis!?”

Sabay hahalakhak ang dalawa..

”hindi ka pa rin nagbabago dre, noong nasa high school tayo ganyan na ganyan ka pa kung magsalita…hay! Ang laki ng inasenso mo dre.”, may mga kasunod pang buntong-hininga si Rene.

”wala pa ito sa mga pangarap ko at nais abutin dre..malayo pa ang umaga, hehe”,ang buntong-hininga din nitong Jhun.

”biruin mo dre ha, ikaw noon yong parang walang kainte-interes sa pag-aaral. Aba eh ni wala ka ngang dala na notebook at ballpen noon, hahahaha!”,pagsasariwa pa ni Rene. ”madalas ka pa ngang umescape sa mga ibang subject..tapos ikaw pa itong malakas ang kita. Apat na kuwarto ng kumpyuteran at kumikita ng anim na libo sa isang araw!”.

Umiiling ang Jhun. Parang naliliitan pa sa kita ng kanyang shop.

”naku! Ayaw mo pa non? Alam ko lahat ang kita ng shop mo ano? 2500 sa unang ship at sa aking tokang oras naman ay lumalampas sa 3000!”. Ang pangunguwenta nitong Rene.

”basta may mga plano pa ako dre, iwanan mo na yang kurso mo..hahaha! walang pera diyan! Walang kuwenta yong mga pagdemo-demonstration ninyo noon para lamang ibaba ng eskwelahan ang tuition fee.” ang balik-tanaw din ni Jhun.

”wala ngang nangyari sa mga iyon. Heto nga ako, natapos ng “four years course”, hindi naman makapasok. Kinailangan pang mag-abroad ni Ester para kahit konti ay maka-angat..letseng buhay ito, wala tuloy ako kadyugdyugan sa gabi!”, ang himutok ni Rene.

”hahaha!!hayan ha, na-iimpluwensyahan na kita. Kadyugdyugan ha!hahahaha!!”, ang malulutong na tawa ni Jhun. ”baka madinig ka ni broder Leo niyan! Nyahahaha!!”,

”oi makakalimutin na ako ngayon! Sino nga ulit siya dre?”, ang nalilito kunwaring Rene.

”ulol! Kunwari ka pa dyan! Samantalang anong sigasig mo noon para hikayatin ako sa iyong paniniwala. Hahahaha! O di ba?”, at sasabayan ulit ni Jhun ng halakhak.

”hala! Eh ikaw kaya? Kunwari sumasanib daw si Ingkong sa kanya at si santo nino at paliliitin kunwa ang boses sabay kami naman noon magbibigay ng tig-bente singko at mga kendi, nyahahaha!dinale mo kami doon ah. Sa tuwing hindi ka binibigyan ng nanay mo ng baon, ganon ang raket mo!” si Rene naman ang kakantyaw at tila mapipikon na ang Jhun.

”langya ka! Inom nalang tayo.”, ang pangangambyo ng naaasar nang Jhun.

Nagbababaan na ang mga naglaro ng Counter Strike. Mag-aalas dose na kasi at sa bandang yon ng Taguig ay mahigpit na ipinapatupad ang karpyo, lalo na sa mga kabataan. Mula sa tig-apat na bote ng red horse, may tama na ang dalawa. Nagsisimula nang magbara ang sipon sa ilong ni Rene at namumula na ang mukha ni Jhun.

”boss Jhun, may error po yong koneksyon sa server ng internet, kailangan makakunek yong dalawa pang kustomer, may nira-rush daw”, ang nagra-rush ding salita ni Jenny.

”asan ba si James? Paasikaso mo sa kanya muna”, ang sagot ni Jhun kay Jenny.

”papatawag ko na lang po kay Dennis. Boss, sarado po ba tayo bukas?uuwi po kasi ako ng Laguna.” ang tanong na rin ni Jenny.

”oo,wala tayo bukas, kunin nyo na sahod ninyo mamaya kay misis ha..busta bahala na tayo diyan.”ang medyo senglot ng Jhun.

”san ba kayo bukas dre?”, ang tanong ni Rene.

”taga Quezon province si misis, at tuwing semana santa umuuwi kami don sa side niya dre, hik*”, ang may tama ng Jhun..”kung wala kang pupuntahan dre, sumama ka. Nandon ang sekreto ko nang pag-asenso. Panata ko nang taun-taon..hik*, ang umakyat sa bundok banahaw~”.

Hindi dalawin ng antok si Rene. Hindi niya alam kung bakit. Maaaring epekto ng red horse na nilaklak. Umiikot kasi ang paligid kahit ipikit niya ang mga mata. O maaaring nababagabag siya sa sarili. Sunud-sunod ang mga text ni Jenny:

gcing k pb?uwi ako sa amin tom. Baka Monday na me return. Mami-miss kita.basta txt mko lagi ha. Nyt nyt *muah*



baka Sunday pm pala jan nko.open nba mga malls pag Sunday?pasyal naman tayo ulit..nahihirapan nko lam u ba? Hindi kita madala sa amin.lagi tayong patago..hmmmpp!kakainis! cge na po.



Nong gabing iyon alumpihit ang kanyang kaluluwa. Hindi mapanatag ang kanyang budhi. Animo “sikmura na gustong maduwal” ang kanyang espiritu. Gusto niyang magsisigaw. May kung anong hindi niya mawari sa sarili at walang maapuhap na dahilan kung bakit? Ganon ba katindi ang tama ng red horse sa kanya?

Lumipas na ang hilo niya sa kakabaliktad sa kinahihigan. Nakailang ulit na siyang tayo-higa. Napapag-alaman na niyang walang kinalaman sa kanyang kabalisahan ang kaninang tinunggang red horse. Hindi na niya mapilit ang pag-ihi upang iwala ang unti-unting pagbigat ng kanyang kalooban sa hindi malamang dahilan. Gusto niyang pumalahaw ng iyak.

Magbubukang-liwayway na nang pinakawalan niya ang luha sa kanyang mga mata.



“sabi ko sayo dre, magandang umakyat ng bundok banahaw.”ang wika ni Jhun kay Rene.”dito ka na sa harap dre sumakay.”


Tinahak nila ang kaigsihan ng South Super Highway. Kakaiba na ang tanawin paglampas nila ng Calamba intersection. Nakatulog si Rene.


Kinaumagahan ng Biernes Santo ay nilakad na nila ang paanan ng bundok.

”dre, hindi uubra yang sandals mo. May extra akong rubber shoes, yon na lang ang suutin mo.”ang naninibagong Jhun sa katahimikan ng Rene.

”oks lang itong sandals ko dre, ngayon ko masusubukan kung hanggang saan ang itatagal nito! Hehe”, ang medyo pangiti pang sambit ni Rene.

”hintayin lang natin ang bayaw kong si Elmer, pinabili ko ng red bull dre.” ang nagsasalitang Jhun habang hinihigpitan ang sintas ng sapatos.

Naka-sleeveless lang ang Jhun. Mula sa laging naka-polo barong ngayon ay nakasuot na parang magba-basketball na lang. Nakasinturon pa ang wastebag nito na kulay itim. Parehas silang naka-short. Sa darating si Elmer kasama pa ang dalawa na nakaback bag pa.

”itupi mo ng mabuti ang tent para hindi malaki”. ang utos ni Jhun sa isa.


Parang divisoria ang paanan ng bundok. Sari-saring benta. May krus sa ibat-ibang imahe at korte, rosario na iba-iba rin ang kulay at haba. Sari-saring pagkain na mababaon. Ibat-ibang parapernalya at abubot. Wala silang binili maliban sa sampung bote ng mineral water na 25 pesos ang isa.

”dre, sampo lang ito sa taguig ah?”.ang pagtataka ni Rene.

”wala yan. Tara na.” pagyaya ni Jhun nang biglang bumuhos ang ulan.


Ganoon daw doon. Walang biernes santo na hindi uulan sa lugar na yon. 30 minuto din ang itinagal ng ulan. Nang mahinang ambon na lang ay nagyakag na ang Jhun. Nilisan nila ang munting palengke at binagtas ang isang landas pataas. Nakakailang minuto pa lang ay ramdam na ni Rene ang panloob na hapdi ng kanyang hita. Parang napuno ng hangin sa loob. Bumuhos muli ang napakalakas na ulan, dahilan upang ilatag nila ang dalang tent sa gitna ng kakahuyan.


”kuya, mukhang madulas ang dalisdis paakyat. Masyadong malakas ang ulan eh”, ang Elmer na may punto pag nagsalita.

”mukhang bibigay ang sandals na padala ni misis sayo dre, hehe!”.ang ngingiti-ngiting Jhun.

Tiniklop ni Elmer ang tent pagkasilip ng haring araw ng mga bandang ika-10 ng umaga.

”bilisan ninyo, sa may sapa na tayo magpahinga.”, ang pasigaw na Jhun. Matikas siyang umakyat. Palibhasa sanay. Kulelat ang Rene kasabay ang isa pa.

”dre, wag kang hihinto ng paghakbang. Lalong mararamdaman mo ang sakit sa hita. At huwag hihinto dahil tatamarin ka na, hehe. Walang atrasan dito loko!”. ang mga pananalita ni Jhun.

Tuluy-tuloy sila sa pag-akyat. Hindi nila daw tinahak ang talagang akyatan kasi walang masyadong hamon. Marami pa silang makakasabayang mga “akyatero”. Dista-distansya sila. Walang kau-kausap. Kanya kanya ng iniisip. Kanya kanya ng paraan sa paglalakbay.

”dre, dba marami kang naiisip pag mag-isa ka lang na umaakyat?”,ang sabi ni Jhun nang magkahintayan.

Tama ang kaibigan. Maraming mga dumadapo sa kanyang isipan habang alumpihit siya sa pag-akyat. Nakakaramdam siya ng inis, ng galit. Hindi dahil sa nararamdaman na niya ang hirap sa pag-akyat, kundi naiisip niya ang kahangalan ng kanyang sarili.

”hintay ko kayo sa sapa..sundan lang ang dalisdis na kung saan may agos!!”, ang sigaw ni Jhun mula sa di-kalayuang taas.


Nanggigigil si Rene sa bawat hakbang niyang paakyat. Tila walang katapusang mga lupang-hagdan.

”~..sige, mapagod kah! Yan ang dapat sayo!!”,ang sa isip ni Rene. Naiinis siya sa sarili. Nakikita niya ang kanyang pagiging makasarili.

”ayoko sanang lumayo, sana maintindihan mo ako!! Pero kakayanin ko para kahit papaano may maiharap tayo sa mga anak natin. Ipangako mo lang na magsasakripisyo ka rin ha?”


ang mga naaalala niyang pangungusap ni Ester bago umalis abroad. Siya dapat ang umalis..siya dapat ang nakakaramdam ng mga pangungulila. Siya dapat ang nagsakripisyo sa malayo. Siya dapat ang lumasap ng tila parusa sa bansang iyon na gapos ang kalayaan. Siya dapat ang nag-abroad. Bakit ang asawa niya ang kakayod para lamang mabayaran ang mga utang na siya ang may likha?


”dre, matibay nga ang sandals mo ah”,nasa harapan na pala siya ni Jhun.

Buntong-hininga lang ang naitugon ng Rene. Nakarating sila sa sapa. Mula doon ay naghugas sila ng mga putikang paa at sapatos sandals. Sa totoo lang, hindi naman sapa ang itsura ng tinatawag nilang sapa. Kundi munting bukal lang na kung saan walang tigil ito sa pag-apaw at pag-agos pababa.

”elmer,dre, sa tatlong tangke tayo dadaan.” ang sabi ni Jhun.

”tatlong tangke?, ang tanong ni Rene na hindi na sinagot ni Jhun.


Hindi masyadong matarik ang yugto ng kanilang pag-akyat ngayon. Subalit napakadulas ng putik. Ibang klase ang putik doon, parang “nylon” na pag nagkamali ay lubos ang iyong pagbagsak. Mga puno ng antigong ipil-ipil ang kinakapitan nila upang pangontra sa dulas ng binabagtas na putik. Madaya ang putik, akala mo ay makapit subalit madulas ito pagdikit sa mga panapak. Kasingdaya ng relasyon at pagtatalik nila ni Jenny. Kasing-switik ng kanyang hungkag na sarili. Hindi siya makaipon kahit 300 daan ang kanyang kupit araw-araw sa shop ni Jhun!

Sinasadya ni Rene na ihampas sa sarili ang mga kinakapitang sanga ng ipil-ipil. Sinasadyang ding ihada pati ang palad sa maninipis na kugon upang mahiwa!

”dre, asan ang tatlong tangke?”ang tanong ni Rene pagkadating sa tinatawag na tatlong tangke.

”isa na lang ang tangke ng tubig na makikita dito.wala na yong dalawa pa!”ang tugon ni Jhun.”sa kapatagan na tayo manananghalian..”


”kapatagan?”, ang tanong sa isip ni Rene.

Nagtataka siya kung paano nagkaroon ng kapatagan sa bundok. Hindi pa rin niya matantiya kung gaano na kataas ang kanilang naaakyat. Pawang naglalakihang mga puno ang natatambad sa kanila, at mangilan-ngilang “akyatero” ang nakakasalubong mula sa ibat-ibang anggulo ng bundok. Kanya-kanya kasi ng lugar sa pag-akyat,kanya kanya ng estilo, at minsan mula sa kinamulatang matandang pamahiin. Subalit kahit iba-iba ang sulok ng pinag-umpisahan ng pag-akyat, lahat ay dumadaan sa sinasabi nilang kapatagan. Doon nagkikita-kita ang ibat-ibang mang-aakyat at panatiko.

Naging matarik at mabangis ang mga sumunod na pag-akyat nina Rene. Halos humihinto siya talaga sa pag-akyat. Bawat likuan na may mga munting tolda at kubo ng tindahan ay bumibili siya ng softdrinks at palamig gaano man ito kamahal. Nakaramdam siya ng panghihina. Subalit may lakas siyang nararamdamang umuusbong sa kanyang kaibuturan.


”dre, kaya pba?” ang medyo pasigaw ni Jhun mula sa malapit lang na taas.

”napapaihi na nga ako sa kalbaryong ito dre!” ang tugong may hingal ni Rene.


Sa yugtong ito, marami na silang nasasalubong at nakakasabayang mga tao. Masaya na. Subalit sunud-sunod na trahedya naman ang namamalas. Kitang-kita ni Rene kung paano dumausdus pababa ang isang babae mula sa taas. Nasabit ang binti sa isang ugat sanhi upang mabakli ang buto nito. Mahina ang signal ng kanyang nokia 3210 kaya maging ibang nandoroon ay hindi makontak ang mga rescuer.


Saglit silang nakapagpahinga sa insidenteng yon.


Inabot na si Rene ng pagkatamad. Bumagal na siya sa pag-akyat. Ramdam niyang muli ang mahapding pamimintig sa kanyang hita. Napupuno na naman ng hangin ang dibdib. Hinahabol ang hininga. Huli na naman siya. Tila wala na namang katapusang hagdang-lupa ang tinatahak paakyat. Tulay na puno! Madulas na hagdang-lupa! Paikot na dalisdis! Ilang balding tagaktak ng pawis. Hindi mabilang na buntung-hininga. At sa wakas! Kapatagan na!

”yung bangus na paksiw na lang sa akin dre”.ang sabi ng gutom ng Rene.

Pinagmasdan ni Rene ang sinasabing kapatagan pagkakain. Mahigit sa 500 raan ang nakahimpil doon. May kanya kanyang tent. Kanya-kanyang gimik. Walang pinag-iba sa mga taong namamasyal sa luneta. May nakahilata,may nagdarasal, may nagsisikain, at iba-ibang pakulo ng kanilang panata.

”nasa gitna pa lamang tayo ng bundok dre..kailangang umabot tayo sa tuktok. Mas maraming tao roon. Doon natin itatayo ang ating tent.” ang sabi ni Jhun.

Nanghina lalo ang Rene. Parang hindi na niya kakayanin. Subalit naiintriga siya sa tuktok na yon. Mag-aalas tres na nang nilisan nila ang kapatagan.

”noong una kong itinayo ang shop, nag-umpisa ako sa apat. Typing lang ako noon. Yon ang taon ng una kong akyat sa bundok na ito.”ang pagkukwento ni Jhun.

”naiinggit nga ako sayo dre. Natamaan mo ang “IN” na negosyo ngayon.”, ang Rene na medyo nakakasabay na sa pag-akyat kay Jhun. Yung tatlo naman ngayon ang nahuhuli.

Marami silang napag-usapan. Hindi nila napapansin na lumalamig ang paligid. Nasa taas na sila. Gayunpaman hindi pa rin matanaw ni Rene ang baba dahil sa tayug at kapal ng kakahuyan.

Humimpil silang dalawa sa isang puno na kung saan tanaw ang paglubog ng araw. Kulay pula ang kanluran. Hindi na maintindihan ang iba pang sinasabi ni Jhun. Nahalina siya sa ganda ng kaulapan. Iba ang dating sa kanya. May mga bagay siyang hindi nakikita sa paligid.

”Go! Go! Go!”, ang hudyat ni Jhun.

Nasanay na ang mga hita ni Rene. Tila namanhid na ito at wala na ang kaninang kirot at hapdi. Mag-iika-walo na ng gabi nang marating nila ang taluktok ng bundok banahaw.

”dre mag-kape muna tayo bago mag-ulam ng sardinas. Yun lang ang mabibiling ulam dito..mga de lata.”, ang sabi ni Jhun.

Napakagaan ng kalooban ni Rene. Sulit ang kanyang naranasang hirap sa pag-akyat. Nanunuot ang lamig sa kanyang katawan subalit ang init ng kagalakan at kasiyahan ay umiigting at pumupulupot sa kanyang kaibuturan. Tanaw niya ang kailawan ng mga siyudad: ang laguna, ang lucena, ang Quezon, ang Batangas. Tuwang-tuwa siya nang nahahawakan niya ang ulap na animo usok lang na dumaraan sa kanya. Ramdam na ramdam niya ang hagod at sampal ng hangin.

”dre ok na yong tent natin.” ang tinig ni Jhun.

Mataman niyang minamasid ang mga taong naroroon. Tahimik at waring inaalam ang tadhana nila. Gising halos ang lahat. Inaabangan ang pagbubukang-liwayway.

”dre, stay ka lang sa shop. Madami akong plano. Pag-nai-market ko yong aking program sa POS, kasama kita don.” ang pangako ni Jhun.

Subalit tumatanggi ang isip at puso ni Rene. Wala doon ang puso niya. Hindi yon ang kanyang linya. Nais niyang tuldukan ang pagnanakaw niya sa kaibigan.



Kinabukasan, sumilay ang araw. Bawat silahis ng sinag nito ay iba ang dampi sa mga balat ni Rene. Tila kuryente itong nanunuot sa kanyang kalamnan upang ihulma ang isang panibagong pananaw sa buhay.



Matapos mamalas ang ganda ng umaga, pumanaog na sila. Dinaanan nila muli ang mga lugar na pinaghirapan nilang akyatin. Napapangiti ng lihim si Rene. Hindi niya akalain na makakaya niya ang mga matatarik na hagdang-lupa, ang madudulas na putik, ang makikitid na dalisdis. Hindi rin niya akalain na kaya na niyang limutin si Jenny at handa na siyang maghanap ng ibang trabaho na ayon sa kanyang linya.

Pauwi na siya ng Manila ng tumawag si Ester. Pumayag daw yong employer niya na pwede na niya siyang kunin bilang Maintenance sa Ospital niyang pinaglilingkuran sa abroad.


Sa ngayon, apat na taon na siyang nasa Riyadh Saudi Arabia, kasama ang kanyang asawa.




(note: kasama po ako sa mga umakyat ng bundok banahaw) (“,)

Cute Morning

Iba-iba nga ang papel na ginagampanan ng bawat tao. Tulad ko. Dati-rati 10 pa lang ng gabi tulog nako. Madaling araw pa lang gising na ako. Totoo nga kasi yong sabi ng matatanda na magaan ang buhay kung maaga ang gising. Ang ganda kasi eh, nalalahanghap mo ang konting hamog bago man lang kulapulan ng malagim na usok. Dairy crème na natutunaw sa mainit na pandesal na lako ni pepeng silat’, umuusok na kape, puto’t kutsinta, champorado, malapot na gatas, sinangag, tuyo, at mga kapitbahay na nagwawalis sa kalsada. Maaliwalas ang lahat, at parang laging may dalang pag-asa ang sumisikat na araw. Sarap mag-almusal.

”..Almusal din ang gamot pag nahihilo na’ko sa puyat kaka chat. Hehe. Sinusubukan ko ulit kasi na magsulat baka sakaling palarin at maging tagapagmana ni Juan Ekis. Sa madaling araw ako kumakatha. Mahirap din kasing maglagom. Kung bakit kasi nasunog ko pa yong iba kong nasulat. Nakakadiskurahe kasi na pati sa pagsusulat ginapang na rin ng palakasan, “red tape” ika nga. Lintek at Putek!

Matagal-tagal na rin akong hindi nagsusulat. Na-adik lang ako sa internet, heto na. Kinakapos na ako ng mga talasalitaan. Hirap kong maapuhap ang mga batayang alituntunin sa pagsulat at pagsasanaysay. Subalit nakakatuwa at maganda ang pakiramdam kapag natatapos ko ang isang kuwento. Kahit papaano, may libangan na ako sa tuwing walang nagpapa-assemble ng PC.

Minsan bigla akong ginutom sa madaling araw, bumili ako ng 50 pesos na pandesal sa Dimasalang bakery, nagtimpla ng isang pitsel na kape at kumain na parang bibitayin nung araw na yon. Solve!

Noong nasa probinsiya pa ako, hindi pwedeng mawala sa kwento ang A.M. radio. Alas kuwatro palang nag madaling araw ay tumutugtog na ang Romeo Quiñones at Joel Trinidad ng kapitbahay namin. Pasusundan naman ito ng Rod Navarro ni tatang sa alas singko. Nakabisado ko tuloy ang mga patalastas na United Amerikan Tiki-Tiki, Liwayway Gawgaw, Rufina Patis, at iba’t-ibang tatak ng sardinas, fertilizer,pamatay kulisap, at kontra-bulate. Sa tuwing dadalhin ako ni inang sa bukid para magdamo sa sibuyasan ay nandoroon pa rin ang radyo. Karakter na karater sa akin ang munting transistor na yon na kung saan araw-araw kong napapakinggan ang mga “pelikulang para sa tenga” tulad ng love story sa alas 10 ng umaga, Ang pakikipagsapalaran ni Emok, Magnun, Kapitan Kidlat, Zimatar, Ibona, Ito ang palad ko sa alas tres, Daniel Bartolo at Gabi ng Lagim sa gabi. Nasubaybayan ko rin si Rontonton at Ang manok ni San Pedro sa radyo Veritas. At syempre, sino ang makakalimot sa mala-alamat na Johnny Midnight, ang ”Toning Water”. Labis ang inis ko noon kapag ginigising ako sa madaling araw para lang laklakin ang dinasalang “tubig”. Hay naku, nalalaman tuloy ang edad ko. Hehe.

Kasama sa tipikal kong umaga ang pag-tutbras at pagpasok ng Eskuwelahan. Makapal kung pahiran ako ni tatang ng kanyang “three flowers pomade”. Tingin tuloy sa akin ay naligo sa kawali. Nanggigitata at kintab na kintab ang aking buhok. Nasisilaw ang bagong lipad na ibong-bahay. Kainiss! Lalo akong badtrip kapag sa eskuwelahan pa lang ay ginugudtym na ako. Malamig kasi sa umaga at isang guhit mo lang sa aking balat ay sumusulat. Hehe, ewan ko kung bakit ganon. Mamya ay kakantahin na sa akin ang”

”..may dumi-dumi sa ulo,ikakasal sa linggo
inalis inalis kakasal sa Lunes..”

Ang balat ng white rabbit candy nasa ulo ko na pala. Ang mga buset! Syempre, ang walang kamatayang “Bayang Magiliw” at “Panatang Makabayan” ang unang seremonya sa skul. Maglilinis. Pag-iigibin. Ipapabanot ni Mr. Banot ang mga talahiban at damuhan. Umagang-umaga may nag-aaway na kaklase ko. Kahit nasa klasrum na’y maiingay pa rin. Ugat-ugatan na si Madam Untalan. Yehey! Recess na. Bubunutin ang diyes sentavos para ipambili sa pamosong Nutriban.

Simple lang ang buhay noon. Pag-uwi ko nga galing sa skul, laro taym na.

Naaalala mo pa ba ang tumbang preso? E yung taguang bato,agawang panyo,takip silim, luksong lubid at tinik,chinese garter, jackstones, trumpo, saranggola, sipa, siyatong, piko at sungka? Yong simple lang? Bato bato pik, pitik bulag, jack en poy,open the basket, patintero, taguan pung, sawsaw suka, at yong mataya-taya.

Hay naku, tigilan na natin yan. Madaling araw na at Umaga na mamaya. Teka ha, bibili lang ako ng pandesal at dairy crème sabay timpla ng kape mamaya. 'Kelangan pa bang imemorize yan?' 'Lam mo na yan!~

Ang mga Index ng buhay nina Lolo at Lola

"hindi ka ba nahihiya diyan sa mga ka-EB mo dave?..ayan o naglalaglagan ang mga balakubak mo?”, ang patutsada ni ate. Buset! Pati mga balakubak ko napansin pa.

”bagong sahod ako ngayon sumama ka sa INDEX, at ng makatikim ng *hot-oil* ang buhok at scalp mo., alok ni ate ulit.

”Abah, si dave magpapa-hot oil?”, bulong ko sa aking sarili at di-pahimas pa ng baba. ”hmmm”

Pasado alas tres na nang hapon ng pumasok kami sa saloon. Puno! Ibat-ibang klase ng people. Yong iba nagmistulang arabo sa nakabalumbong tulya este tuwalya sa ulo. May mga naka-upo na parang bibitayin at nangatitig lang sa paikot na salamin. Itong si nanang nagpapakulay pa ng buhok at nakatutok sa ulunan niya ang apat na lenteng ilaw. Abah, si tatang kalbo na’y nagpapa hot oil pa rin. Nandoroon din ang tila elitestang maybahay o ibinabahay ng mga kilalang tao, syempre VIP ang style, wapak! Ewan ko rin kung mga *patotot* ang mga makikinis at mapuputing nagpapasuklay ng malamya. Syempre, hindi nawawala ang mga kabataang babae na, sauce!, ang seseksi at artistahin ang mukha.

”pogi, pa-wash at pa-shampoo ka muna don o..”, ang malambing na tinig ng isang babae.

Pawang mga nakasout ng uniporming itim at may borluloy na pula sa beywang. Sinalubong ako ng isang maputing babae at pina upo ako at inihilig ang aking ulunan. Dumampi sa aking bumbunan ang malamig na tubig. Ahihihi~!sinashampoo na pala akits. Nawili kasi ako sa kakatitig sa labi ng babae.

Ang landi ng mga kulay na nakapinta sa paligid. Daig pa ng nakapaikot na salamin si tata Igmeng mambubuso, parang wala kang maitatago sa loob. Kahit pasimpleng pagkamot sa nangangating singit ay makikita sa salamin. Kahit saan ka pumahilig at pumaling ay kita lahat ng mga nandoroon ang lahat ng aking anggulo. Nasulyapan ko pa ngang nangungulangot ang sikyu sa may gawing pintuan. Malikot ang aking mga mata kaya pati ang goodbye kiss ni lalaking naghatid ke babae ay nasulyapan ko pa, lintek! nainggits pa ako.

”oi ganda ako na bahala dyan kay pogi!”, ang maarteng tinig na barako naman ang dating.

Naku patay! Ok na ako kay *gandang-labi* eh, umentra pa itong *busalsal ang nguso*. Hehe. Pina-upo ako ni bakla sa upuan at sinimulang i-massage ang ang aking ulo..hayy sarap! Parang isa-isang kumakawala lahat ng pagod sa pakikipag-deal sa TPC. Sabay pinulanditan ng animo pomade. Ikinulapol sa mahaba-haba ko na ring buhok. Swabe kung idalirot nito ang mga daliri sa aking buhok. Pinapaikot nya ang daliri sa aking mga hibla sabay sundot at hila. Naghanap tuloy ako ng banig at unan. Inaantok ako.

”poge gusto mwo lagyan naten ng ‘drops’ para kikintab lalo ang buhok mo.”, alok ni bakla.

Tumango naman ako pero hindi ko alam yon. Basta kikintab ok na. 30 pesos lang daw kada patak. Eh dalawang petak lang daw kaya hindi na masama sa bulsa. Abah, parang joy, isang patak linis sangkatutak, hehe.

Pagkatapos lamasin ang aking buhok, ikinulob ito sa isang parang bolang kristal ni madam auring. Painit ng painit. Naalinsanganan ako kaya panay ang lingon ko at sipat sa mga nandoroon ding nakaganon. Abah, hanep nga! Nararamdaman ko ang pagtutuklapan ng mga natigang ko ng balakubak, at ubod ng kati. Sarap hadhadin! Ilang minuto ding ganon ang ayos ko. Naglaho na si bakla, pinapunta ulit ako sa banlawan at shampuhan. Wala na rin si gandang labi, bumulaga si bungal ang ipin, buset! Napagkamalan pa akong maam dahil sa medyo mahaba nga ang aking buhok, sabay bungisngis ng malamang adan pala akits.

Pagkatapos kong ma-shampuhan at mabanlawan, kinaon ulit ako ni bakla at pa-dryer na ng buhok. Hayan na naman, sarap ng bawat hagod ng makinang iyon na may bugang mainit. Parang pison namang hinahagod ng bilugang suklay ang aking mga hibla.

Dalawa ang katabi ko, sa aking kanan ay si lolo na na nagpapa hot oil pero manipis na ang buhok. At yong isa ay ang ale na parang naiiyak lagi ang mukha. Ah ewan. Si lolo lang ang natanong ko kung bakit nagpapa-hot oil pa siya gayong *halos nagsilisan na ang kanyang mga hibla sa bumbunan.*

Ah, salamat sa pa-hot-oil na yan, nakita ko ang isang mundo ng mga tao. May mga kultura pa pala akong hindi nakikita. Kaya pala maraming mga kadalagahan at maging mga maybahay, o maging kalalakihan, o maging mga hukluban na ay nasa mga bahay-pagandahan, dahil yong iba *nakasanayan na at hinahanap ng kanilang katawan; yong iba ay dahil kailangan sa kanilang trabaho at career; yong iba ay para makapagpapansin; at sa mga may edad na ay maaring udyok ng nasimulang kultura ng lipunang ginagalawan.*

Dalawa ang naka-kurot sa aking puso. Nasabi ng katabi kong matanda na nagpa foot spa, na: gawain na niyang magpaganda simula nang maging matabang sa kanya ang asawa. Subalit iniwan din siya nito 21 isang taon na ang nakakaraan. Sa tuwing nagpapaganda raw siya ay nare-reminisce ang naiwang ala-ala. Si lolo naman ay modelo ng isang kilalang pomada noong dekada 60. Sa bawat pa-hot-oil niya ay narerelax siya hindi lang dahil sa masahe sa kanyang bumbunan kundi bumabalik ang isipan niya sa makulay na buhay noong nakaraang kasikatan. Wala na kasing makaalala sa pomadang yon gaya niyang pati mga anak ay hindi na siya maalalang dalawin.

Kasabay kong lumabas si lolo. May taglay siyang ngiti nang ihawi ang kanyang baston upang lumakad papalayo.

Whew~!parang naramdaman ko ang nasa damdamin ni lola at ni lolo. Pero, hanep din ang hot-oil, hindi lang bumbunan ko ang pinagaan, pati ang aking kalooban!

Ang Soap Opera ni ISKA

"..ate tayo na, pakidala yung bulaklak bilis baka mahuli tayo..", pag aapura ni Iska sa kapatid nya na nooy hindi maikabit-kabit ang bra sa pag aapura.

"oo sige,lintek itong bra na ito! pakidala mo pla yong mga sampaguita sa altar ni mama mary!..", ni Uryanang habang nakakulapol ang tuwalya sa ulo dahil bagong ligo.

Sila ang mga auntie ko na taga Malate. Madalas ko sila noon na nakikitang umiiyak, nayayamot, at nakikisimpatiya kay ANALIZA. Sa tuwing sasapit ang hapon ay nakatutok na sa TV ang dalawa at santambak na POMPOMS at KROPEK ang nilalantakan habang pinagtitiyagaan ang isang rotary na toshibang TV na noon ay kailangan mo pang alugin para bumukas. Medyo marungis na ang TV. Subalit malaki ang pakunswelong-hatid ng telebisyon sa dalawa.

"..ate san ba yung Loyola memoryal?..", urirat ni Iska habang tinutooth brush ang kanyang pustiso.

"..sasabay na lang tayo kina manang Itik, apuraem ngamen!..", ang ilokatog nyang sagot sa kapatid.

Ang araw na ito ang pinaka-huling hugot ng mag ate sa opurtunidad na maipakita ang pakikiramay sa yumaong bida ng Analiza. Ang pagkamatay ng inidolo ay nagpakulimlim ng kanilang dapithapon. bagamat replay na lang ang Analiza noong mga panahong iyon ay ayaw na nilang panoorin. Iba na kasi ang dating ng Analiza. May kalungkutan ng lumalambong. May hapdi nang hatid sa dibdib. Hungkag na ang banghay ng estorya.

"..manang, asan na yung mga kandila?..", ani Iska, ngayon ay pusturang-postura ang bihis.

"..dadaanan na lang daw ni manang Itik..", ni Uryanang,"..pakidala mo yong kodak natin para may rimimbranz..", sa bigkas at puntong ilokano pa.

Hindi rin nawaglit sa isipan ni Iska ang mga larawan ni Julie Vega na kanyang kinolekta at ginawang album. Isinilid nya ito sa bag nyang kulay berde.

"..ayna apo, nakagal galas nga hambag, san nga ata iti pagikkam dita..", mahinahong-bulyaw ni Uryanang.

"..eh wala naman tayong bag na dito na paglalagayan manang..", sagot ni Iska habang pinaglalabas-masok ang pustiso sa bunganga.

Hindi pa natatapos si Iska ng pagsasalita ay biglang naputol ang hawakan ng bag at nalaglag ang album na kung san nakalagay ang mga koleksyon ng larawan ni Julie Vega. Sa lahat ng matatambad na larawan ay yong larawan niya sa pelikulang Lovingly Yours Helen na kung saan inaalihan sya ng demonyo.

Biglang lumangitngit ang pinto nila, may nagbukas....

“..anya intayon..?”

“..hay naku! Si manang Itik pala..”, ang nagulat na Uryanang.

“..bakit sino ba inaasahan niyong darating? Si Guido na kumidnap kay Analiza?.”, sabay bubungisngis si Itik.

“..anya met ni manangen, ipinaalala pa..”, ang sabi ni Iska.


Nasa pinakahuli sila ng pulutong ng nakikipaglibing. Lubhang makapal ang mga tao. Hindi magkamayaw. Sari-saring amoy ang nalalanghap nila.

“..bili lang ako ng palamig ha..”, ang Iska na kanina pa piga ng piga sa “good morning” niyang tuwalya.

[i]“..dalian mo at mahuhuli tayo..,” si Uryanang.

Mabagal ang usad ng prusisyon. Nakakabagot para sa isang hindi panatiko. Hindi kababakasan ng pagod at pagsisisi si Iska sa pakikipag-prusisyon sa libing. Kahit napakalayo niya sa kinalulunanan ng kanyang idolo ay alam niyang natutuwa sa kanya ito.

“..hoy!..” si Uryanang,.”..ngingiti-ngiti ka dyan. Agbagtit!..”

Yon pala pinaglalaro na niya sa isipan na siya ang papalit na Julie Vega sa soap operang Analiza.

“..hihihi~, si ate naman, maglakad lang tayo.asan nba?malapit na?.”,nakangising Iska.

“..Wen. pero mahihirapan tayong makapasok..hintayin na lang naten na kumonti ang tao..”, sabi nga ni Uryanang.

Sumuling muna sila sa isang maluwag-luwag na tabi.

“..hoy! mga ilokogtot..”, boses bisaya.

“..nye! nandito ka rin?..”, ang pagkabigla ni Iska.

“..Oo, uuwi na ako. Magluluto pa ako ng ulam. Mainit ang ulo ni Kabise kanina. Natalo sa madyong.!..”, ang tsismosang si Andang.

“..hayy!!..” ang buntong-hininga ni Iska.

Ang kaninang maliwalas na mukha ni Iska ay unti-unting lumamlam. Hindi dahil naghahatid siya ng isang patay. Nalala niya, hindi pala sila pinayagan ni Haya na umabsent. Kailangang pumasok sila sa restauran.

Nabaon sa utang ang kanilang ina kay Haya, isang negosyanteng patpating Intsik na may pitong anak. Ikinamatayan na ng kanilang ina ang utang na yon. Sumasahod lamang sila ng anim na raan (600) kada buwan. Malakas ang restauran.Doon halos kumakain ang mga tao, mulang almusal hanggang hapunan.Bukod kasi sa mura na at masarap pa ang luto ay talagang lugod na lugod ang mga mangangain sa kakusaang-palo,kagalakan, at katapatan ng mga tagapagsilbi katulad nina Uryanang at Iska. Sadyang likas na bukal sa diddib ng magkapatid ang pagganap sa papel bilang mga serbedora.

Sa aktibistang pananalita, masang-masa ang restauran ni Haya. Maliit pa ako noong madala ako nina auntie Iska sa restauran iyon. Kahit medyo marungis ang paligid, may paminsan-minsang biglaang sumisilip na daga sa may estanteng tanghalan ng mga lutong ulam at ipis na gumagala-gala sa mesang kainang tipong gusto nang habulin ng basurahan ang kinupas-kupas at pinunit-punit nang mantel ng pagkakuripot ni Haya dala ng pagpapaaral sa pitong anak na panay babae na nagmana halos sa kanyang kapayatan, kaputian, at kasingkitan. Wala man lang ni isang humawig sa itsura ng asawang naglaglagan nang lahat ang mga ngipin sa panganganak, tuloy mukha nang ginulat na umiihing ita.


“..Iska..oy! lapit tayo sa banda roon..”, ang yaya ni manang Itik.

Oo nga pala. Medyo marami pa rin ang tao sa bukana ng Sementeryo.


“..isusumbong kita sa nanay ko.! Huhuhuhu! (hikbi! hikbi!)..”, ang palahaw ng isang bata sa malapit.

Nakatawag pansin kay Iska ang sagot ng batang umaway:”..katulong lang namen nanay mo, baka sinulidin siya at tahiin ng mama ko..”!

Nanggigil sa inis si Iska. Lalo higit sa yaya na wala nang inintindi kundi ang simutin ang “ice drop” at “cotton candy” na para sana sa isang umiiyak na bata.

“..pssst!..”, sutsot ni Iska sa papadaang yosi-tinda-boy na nakangiti pang parang inorder na callboy.

“.tukmol!, huwag mo nga akong ngitian, sigarilyo mo ang type kong hithitin hindi yang sayo..”, pagsusungit nitong Iska.


Maliit pa lang kasi sila ay kay Haya na nakatira. Walong taong-gulang lang siya noon ay kinatulong na. Madalas siyang kurutin sa singit ni Kunada (asawa ni Haya). Napipingot siya araw-araw dahil laging may basag na pinggan sa tuwing maghuhugas. Ang mga dalagitang anak ni Haya ay kay ate Uryanang pa nagpapahugas ng lintek na puwit pagkatapos tumae. Siya naman ang madalas gumising sa umaga upang itapon ang 3 arinola na umaalimpuyo sa kapanghian.

Maluwang ang bahay ng mag-anak na intsik. Natatagalan nilang magkapatid ang bigat ng trabaho bilang katulong. Subalit suko sila sa kakuriputan at kasungitan ng asawa at mga anak ni Haya. Ipinagdadamot ng mga ito ang pagkain. Nasanay nang kumain sina Iska ng kung anong matira sa paminggalan. Kakarampot lang madalas ang natitirang ulam kaya’t napipilitang hawanan ni Uryanang ang mga tira-tira upang makabuo ng mailalagay sa sikmura. Hindi malimutan ni Iska ang pagbatok sa kanya ni Kunada dahil sa pagkuha nito ng tikoy mula sa estante. Simula noon, madalas silang taguan ng mga tsokolate at mansanas. Mas ninanais pang ipamudmod nina Haya sa mga kalahi nilang mayayaman ang mga tira sa restawran kaysa sa dalawang magkapatid.

Alam na alam niya na madalas hipuan ni Haya ang ate Uryanang niya. Dahilan iyon para humanap ng ibang matitirhan ang magkapatid. Subalit naiwan pa rin ang obligasyong bayaran ang utang ng nasirang ina sa pamamagitan ng pagsisilbi bilang mga serbedora.

Lalong nagmalupit sina Haya sa dalawang magkapatid nang humiwalay ng tinitirhan. Hindi na pinasasahuran si Uryanang.


“..Flor De Luna! Flor De Luna!.”, ang pumihit kay Iska na kanina pang hitit ng hitit ng sigarilyo.

Napatayo siya bigla subalit huli na. Hindi man lang niya nasulyapan si Janice De Belen na bida sa Flor De Luna.

Sa tuwing naalala niya ang mga tagpo sa Flor De Luna at Analiza ay nabubuhayan siya ng loob. Nagkakaroon siya ng pag-asa.

Halos wala nang tao sa Loyola Memorial Park. Subalit may mga bantay pa rin. Nakalapit na sila Iska sa libingan.

Ngayon muling lumuha si Iska. Hindi dahil nakita na niya sa huling hantungan ang libingan ng inidolo.Kundi sa mapait nilang kalagayan sa kamay ng mga mapag-imbot na dayuhan. Ang damdamin niya ngayon ay kahalintulad ng damdamin din noong namatay din ang kanyang ina. Kawalan ng pag-asa. Para siyang nakabitin sa ere. Alam niyang hindi na madurugtungan pa ang soap operang Analiza. Subalit ang iniwan nitong banghay ay kikislap sa yugtu-yugtong buhay-alila nina Iska at Uryanang.

si Emilyo..

"..chek..mate! hahahaha..Emilyong kuneng!!..", ang kantyaw ni Kardupit sa maluha-luhang si Emilyo,"..talunan ka na naman, tawag ka ng Inang mo dahil gagapas na daw kayo ng pagay (palay)!."

"..hus indi! lulusong ako sa bukid kung gusto ko. Isa pang round..", ang hamon nitong asar na asar nang Emilyo kay Kardupit.

“..punta ka na maggapas para may baunin ka sa eskuela bukas..”,ang gatong nitong Tammikel.

Sa sasabat si Emiliana.

“..ikaw din Tammikel, ipastol mo na ang mga baka natin! Ang tanda tanda mo na! maapakan pa nila pusod mo diyan!..”,

At tawanan ang mga nasa paligid.

Karakter na karakter ang munting balkon na iyon nina Emiliana. Umpukan iyon ng mga nag-tse-chess at nagda-dama mula ika-8 ng umaga hanggang ika-6 ng hapon. Ibat-ibang tao ang nandon: may matanda at bata. May nakahubad ng pang-itaas at may naka-dyaket ng tanghaling tapat. May naka tsinelas, may naka corto. Iba-iba rin ang saglitang napaparaan don upang dungawin ang mga nakikipag-ahedres. May vaciador, kargador, tomador, kubrador, at impostor. May bungal, may sungalngal. May ngumunguya pa ng nganga (si tandang Beling yon). Para silang mga inakwaryom ni Emiliana na sa oras magutom ay mangungutang lang sa gareta niya.

“..bwisit..bwisit!..”, ang nagmamaktol at banas na banas na Emilyo. Natadyakan pa niya ang walang kamalay-malay na nagsusukang aso sa tabi. “..hmm, alam na alam ni Kardupit ang Roy Lopez opening ko., mapag-aralan nga mamya ang Sicilian defense na ginamit ni Fisher kay Spassky..”, naglalaro sa isip ni Emilyo.

Mainit ang hampas ng pang alas dos na sikat ng araw. Mahapdi ang kurot nito sa balat. Tagaktak ang pawis ni Emilyo at panay ang lagok sa baong tubig. Sa kabila nito, karay karay pa rin ng isipan niya ang pagkatalo sa chess kanina.

“..Emilyong..hoooww! Emilyong!..”, ang kanina pang sigaw ni tandang Arseng.

Hindi marinig kasi ni Emilyo sapagkat kanina pa lumilipad ang isip. Kulelat na kulelat siya sa hilera ng mga gapasero.

”..ano kaya ang ipapagawa na naman ng matandang ito..kainis! saksakin ko na kaya ng karit!.”, ang yamot nang Emilyo.

Ampon lang si Emilyo. Nagkaroon ng kulay ang nalalabing araw ng dalawang matanda simula ng kalungin siya bilang sanggol. Nagbalik ang sigla ni tandang Ayong sa pagbubukid dahil sa kanya. Kahit anong hirap ng dalawang matanda ay iginapang, mapalaki lamang ang batang Emilyo. Nagkanda-prenda at benta ang sinasakang lupa para hindi makapagdamit ng punit ang bata. Nang mainggit ang batang Emilyo sa bagong bisekleta ni Suying ay agad bumuhat ng 5 kabang palay sa kamalig si tandang Ayong upang maibili ang batang Emilyo. Sapat na sa dalawang matanda ang mabakas ang tuwa kay Emilyo. Kalakasan nila ang bawat halakhak ng batang Emilyo habang nakasakay sa bisekleta.

Labing-anim na taong-gulang na siya ngayon. Nag-aaral sa bayan. Subalit wala nang sinasaka ang dalawang matanda. Kinailangang makipagtrabaho sila sa bukid para mabuhay.

“..tutulungan na kita Emilyong..”, ang wika ng kababata niyang si Willy.

“..sige salamat..”, ani Emilyo., “..sayang hindi mo nakita ang pagpapataob ko kay Kardupit kanina.,haha.,mate in 5 moves.!.”, pagyayabang ni Emilyo sa kaibigan.

”..nge! bakit sabi ni Saldong ikaw ang namate?..” ang nagkakamot sa ulo na Willy.

”..namu! nagpapaniwala ka kay Saldong dyakol!..eh wala ring binatbat sa akin yon sa chess..”, tumataas na tinig ni Emilyo.

”..ah,.”, tatangu-tangong si Willy.,”..wala ka bang gagawin mamaya?..”, dugtong pa niya.

”..san? don na naman kina Tandang Marcelo?, hahaha!!ikaw talaga ang hilig mo doon!..”, nagtatawa lang na Emilyo.

Madalas yayain ni Willy si Emilyo sa Bible Study doon kina tandang Marcelo. Pero madalas kutya ang inaabot ni Willy kay Emilyo.

------------------------

“..oopss! Queen less..”, ang wika ni Willy sa kalabang si Noel.

“,,naku! Baldado na ako. Resign na yan..”, mahinahong pagsuko ni Noel..

“..dapat si Kardupit ang kalaban mo..mats na mats kayo..walang makatalo sayo dito eh. Kayo na lang ni Kardupit ang hindi naglalaban..”, ang bulalas nitong Enyong na napakalakas kung tumalsik ang laway, palibhasa apat na ngipin sa harap ang nadiskarel.

Hindi na umimik ang Willy. Tatangu-tango lang ito na tumayo at ngingiti-ngiti lang. Nag-unahan na yong ibang miron sa pagtse-chess. Mga nangangarap maging Karpov at Kasparov sa gitna ng walang puknat na anihan sa kabukiran. Mga nagpupumilit sa larong hindi bagay sa kanila. Walang pinag-iba ang kulubot na hinlalake ni Tammikel sa uka ng piyesang bishop. Napapagkamalan tuloy na tinatago nito ang bishop dahil kakulay at katulad nito ng kanyang daliri.

Kababata ni Emilyo si Willy. Sabay lumaki. Halos sila ang magkasama araw-araw. Kahit sa kuwentuhan, sa pasyalan, sa pagbibisekleta, sa paggagapas ng palay, at sa pakikipag-away. Sa bayan nga lamang pumapasok si Emilyo samantalang sa barangay high school lamang itong Willy. Noong nakaraang kaarawan ni Emilyo ay munting cartridge lamang ang regalo ni Willy. Hindi ma-appreciate ni Emilyo ang tugtog. Madalas lang silang magkahiyaang magharap sa larong chess. Alam na alam ni Emilyo na nagpapatalo ang kaibigan lalo’t maraming nanonood. Subalit, iginugupo siya nito at hindi pinapabawi kapag sila lang dalawa sa balkon ni Emiliana.

“..mate ka na naman!, hahaha!..”, ang malulutong na halakhak ni Kardupit kay Emilyo

“..wala, hindi mo talaga kaya si Kardupit..”, ang pang-aasar pa ng mga miron.

Lulugu-lugong umuwi si Emilyo. Kahit bakasyon na at pinag-aralan na lahat ng mga teknik sa ahedres ay wala pa rin siyang panama kay Kardupit. Tanging sina Saldong dyakol, Noel, Amboy, Saltek, at Bestre ang nailalampaso ng kanyang “Fischer’s Sicilian defense”. Nagiging tae siya pagdating kay Kardupit.

Sa sama ng loob ay tinanggap niya ang upa para mag-ani ng mais sa Patalan.

Noong araw na iyon ay hinahanap siya ni Willy upang magpa-alam. Kinukuha siya ng kanyang nanay upang magbakasyon sa Maynila. Paalis na siya noong araw ding iyon na pumunta sa patalan si Emilyo.

Kantyawan ang nadatnan ni Willy sa balkon ni Emiliana sa paghahanap kay Emilyo. Naawa siya sa kaibigan. Tinanggap niya ang hamon at tudyo ng mga naroroong miron. Sa pang-siyam na sulong ni Willy ay less-rock na si Kardupit. Mate si Kardupit sa pang labing-limang sulong ni Willy. Sunod na laro ay depensa na si Kardupit. Marupok ang diskarte ng depensa ni Kardupit. Burak ang bawat sulong. Tae siya pagkatapos ng dalamput-anim na moves. Sinumpa ang Ahedres!

--------------------------

May tatlong Linggo nang nakaraan. Nasa anihan ng mais si Emilyo nang mabalitaan niyang patay na si Willy sa Maynila. Agad siyang tumalilis. Tumakbo ito papauwi. Tagaktak ang pawis ni Emilyo.. sumasabay sa mga patak ng luha nya. Mabilis na mabilis ang takbo habang binabagtas ang mga libis at talampas. "..hindi,.. sana mali lang ang balita!.." usal ng nagugulumihanang Emilyo.

Malayo pa siya ay ulinig na niya ang iyak at palahaw ng Lola ni Willy.

"..patay na si Willy!", ang bungad ni nana Edang.

Namatay si Willy. Lumuwas sila ng Maynila.

“.. na food poison . Bigla itong natumba at nangitim ang mga daliri. pagkukwento ni Wilma kay Emilyo.

Matapos ang libing, hindi pa rin maalis sa isipan nya ang pagkamatay ng pinakamatalik nyang kaibigan. Napakalungkot ng paligid pagka-uwi niya ng probinsiya. Para na kasing kulang. Parang sa bawat sulok ay nakikita niya ang kaibigan. Hindi niya maipaliwanag ang nararamdaman. Pinipilit niyang ibsan sa pag-iyak ang sikip sa dibdib subalit parang alon lamang ang hapdi na pabalik-balik.

Bihira na ring siyang tumambay sa balkon ni Emiliana. Sumasakit lang ang kalooban niya sa tuwing makikita ang chessboard. Naalaala niya lang ang kuwento ni Emiliana kung papaano tinalo ni Willy si Kardupit sa chess para sa kanya. Hindi niya mapigilang mapaluha kapag naaalala niya ang madalas pagpapatalo nito sa chess kapag maraming nanonood.

Madalas siyang magpunta ng bukid. Naroroon pa rin yong mga kaputol ng palay na pinaggapasan nila. Noong madalas siyang tulungan ni Willy para matapos ang ginagapas. Pumapatak ang luha ni Emilyo nang makita niyang tinutubuan muli ng panibagong dahon ang mga napaggapasan. Iniiwasan na rin niyang makita ang lagaslas ng tubig sa patubig.

”..Emilyong, kain na, nagbigay ng dinuguan at pinapaitan si Emiliana..”,ang yakag ng Inang niya upang kumain.

Subalit nakahiga lang siya. Sa gabi nauulinigan niya ang kantahan sa bahay ni Lakay Marcelo. Kelan nga pala ang huli niyang pagsama doon kay Willy. Naalala niya ang cartridge na yon na regalo sa kanya noong nakaraang kaarawan niya. Nakabalot pa ito sa plastik. Narinig na niya ang bawat awitin sa cartridge na iyon. Subalit nais niya muli itong pakinggan. Sa bawat tipa at kalansing ng gitara, at bawat titik sa himig, lumalapat ang mga mensahe. Hindi maipaliwanag ni Emilyo ang nangyayari sa kanya noong gabing iyon. Iyak siya ng iyak. Kinailangan pang mawala ang isang tao para makita at mapansin ni Emilyo ang tunay na anyo ng sarili. Kailangan pa bang mawala si Willy upang mabuksan ang kanyang mga mata para makita ang mga higit na mahalaga sa paligid niya? Nariyan yong dalawang matanda na walang humpay sa pagpapahalaga sa kanya sa kabila ng kanilang katandaan. Madalas ikahiya niya at patayin sa isipan. Konti na lang ang panahon sa mundo, hindi pa niya nasusuklian ng kahit katiting na pagmamahal. Kelan ba niya sila niyakap? Matindi ang hagulgol ni Emilyo noong gabing iyon.

Dapit-hapon ng kinabukasan, ibang Emilyo na ang pumunta sa bukid. Maaliwalas na ang mukha. Dala ang kanyang walkman. Kasabay ng paglubog ng araw Pinapakinggan niya ang isang awit sa cartridge na may pamagat na: TUPANG LIGAW

Malapit na namang lumubog ang araw
Dilim ng gabi’y darating na naman
Sa paghimlay mo isip mo’y naglalakbay sa kawalan
Nakatanaw sa kawalan.

Lumipas na naman ang isang araw sa buhay
Takbo ng buhay moy di mo namamalayan
Sa bawat sandaling darating at papanaw
Buhay moy, tila parang kulang.

Kayamanan at lahat ng kalayawan
Wala pala itong kabuluhan
Kung si Kristo ay wala pa sa iyong buhay
Para kang isang Tupang Ligaw.